Η Μονή Βλατάδων βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της Άνω Πόλης της Θεσσαλονίκης, νότια των βόρειων τειχών και απέναντι από τον πύργο των Παλαιολόγων. Είναι το μοναδικό από τα βυζαντινά μοναστήρια που διασώθηκε μέχρι σήμερα. Η Μονή ιδρύθηκε από δυο μοναχούς, τους Δωρόθεο και Μάρκο Βλατή γύρω στο 1351 με 1371, όταν ο Δωρόθεος έγινε μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, στη θέση παλαιότερου καθιδρύματος. Η μονή αφιερώθηκε αρχικά στον Παντοκράτορα Χριστό ενώ σήμερα τιμάται στη μνήμη της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. Χορηγός της Μονής εικάζεται ότι ήταν επίσης η αυτοκράτειρα Άννα Παλαιολογίνα, η οποία είχε εγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη το 1351 και έμεινε σ’ αυτή μόνιμα μέχρι το θάνατό της. Σύμφωνα με την προφορική παράδοση, στην περιοχή της Μονής ο Απόστολος Παύλος κήρυξε προς τους Θεσσαλονικείς στην δεύτερη περιοδεία του (51 μ.Χ.). Άλλωστε στο παρεκκλήσιο των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου δείχνουν ακόμη και σήμερα την πέτρα στην οποία στάθηκε ο Απ. Παύλος.
Η Μονή Βλατάδων είναι «σταυροπηγιακή» μονή, που σημαίνει ότι εξαρτάται απευθείας από τον Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης· [σταυροπηγιακές ονομάζονται οι εκκλησίες που, σύμφωνα με την παράδοση, κατά τη θεμελίωσή τους τοποθετούσαν στον χώρο σταυρό («σταυρός πήξαιτο»)].
Αρχιτεκτονικά, το καθολικό είναι ένας σύνθετος εγγεγραμμένος ναός με περίστωο και ανήκει στην ομάδα των ναών- καθολικών μοναστηριών που φέρουν κοινά χαρακτηριστικά στην τυπολογία, τη μορφολογία τους και διαμόρφωσαν τη λεγόμενη: «Σχολή της Θεσσαλονίκης». Στο εσωτερικό του σώζει εξαιρετικά δείγματα παλαιολόγειας ζωγραφικής, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει η ένταξη του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά στο εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού, η οποία φαίνεται πως έγινε πολύ σύντομα μετά τον θάνατό του με πρωτοβουλία πιθανώς του μαθητή του και μετέπειτα αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, Δωρόθεου Βλαττή (1371-1379).
Ο μοναδικός χώρος της μονής που διασώθηκε μέχρι σήμερα είναι το καθολικό. Στον χώρο κτίστηκαν μεταγενέστερα διάφορα κτίσματα, όπως ένα ναΐδριο στη μνήμη του Γρηγορίου του Παλαμά μάλλον κατά τον 16ο αι., το Ηγουμενείο το 1926 πάνω στα θεμέλια παλαιότερου αντίστοιχου κτίσματος, ένα μικρό σκευοφυλάκιο-βιβλιοθήκη το 1937 κι ένας νεότερος ναΐσκος της Θεοτόκου. Το 1968 κτίστηκε το συγκρότημα του Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών Μελετών. Στη μονή σώζονται σήμερα τρεις κινστέρνες (υδατοδεξαμενές), όπου έφτανε διαμέσου ανοιχτών και κλειστών αγωγών από τον Χορτιάτη το νερό με το οποίο υδρευόταν η μονή και η πόλη. Το δίκτυο αυτό ύδρευσης ανάγεται χρονικά στα ίδια χρόνια με την ίδρυση της Μονής. Πολλές φορές το νερό αυτό έγινε η αφορμή αντιδικίας μεταξύ της μονής και των κατοίκων της πόλης, αφού οι μοναχοί το παρακρατούσαν ή ακόμη και το ρύπαιναν. Μάλιστα το 1871, όταν η πόλη υπέφερε από λειψυδρία, χρειάστηκε πατριαρχική παρέμβαση, για να τροφοδοτηθεί η πόλη με νερό.
Σύντομα, επί πατριαρχείας Οικουμενικού Πατριάρχου Νείλου (1380-1388), εκδόθηκε πατριαρχικό σιγίλλιο. Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας η Μονή γνώρισε μεγάλη ακμή και απέκτησε προνόμια που επικυρώθηκαν με φιρμάνι του Μωάμεθ Β΄ το 1446. Σήμερα, η Μονή διαθέτει Σκευοφυλάκιο όπου παρουσιάζονται φορητές εικόνες, γλυπτά, χειρόγραφα και άλλα κειμήλια της Μονής από τον 12ο αιώνα ως σήμερα και έχει μια ακμάζουσα μοναστική κοινότητα υπό την ηγουμενεία του Θεοφιλεστάτου Επισκόπου Αμορίου κ. Νικηφόρου Ψυχλούδη. Παράλληλα, η Μονή φιλοξενεί από το 1968, το Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, το οποίο αποτελεί Θεολογικό επιστημονικό Ίδρυμα του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Από την εποχή του πατριάρχη Ιερεμία Β΄ η Μονή Βλατάδων κατείχε τα παρακάτω μετόχια:
α) το γυναικείο μοναστήρι του Λαγουδιάτου, αφιερωμένο στη Θεοτόκο, που ταυτίζεται με τη σημερινή Παναγία Λαοδηγήτρια,
β) το μετόχι του αγίου Γεωργίου με την ονομασία «Μπασίς» κοντά στο χωριό των Βασιλικών,
γ) το μετόχι του αγίου Νικόλαου στην Γαλάτιστα Χαλκιδικής,
δ) το μετόχι του ναού αγίου Αθανασίου στην Θεσσαλονίκη και
ε) το μονύδριο του αγίου Νικόλαου Ορφανού στην Θεσσαλονίκη.
Οι τοιχογραφίες
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι τοιχογραφίες που χρονολογούνται ανάμεσα στο 1360 με 1380. Πρόκειται για μια ήρεμη ζωγραφική με ραδινές μορφές που χαρακτηρίζονται από συγκρατημένο πάθος και κομψές κινήσεις. Στον τρούλο εικονίζεται ο Χριστός Παντοκράτορας με αγγελικές δυνάμεις και ολόσωμους προφήτες. Στα εσωράχια των τόξων διατηρούνται σκηνές από το Δωδεκάορτο και στους τοίχους άγιοι σε δύο ζώνες, ασκητές και μοναχοί. Στη στοά σώζονται χαμηλά στρατιωτικοί άγιοι και πάνω από αυτούς σκηνές από τα θαύματα του Χριστού. Από το σφυροκόπημα γλίτωσαν οι σκηνές της Βάπτισης και των «Τριῶν παίδων ἐν καμίνῳ» στις δύο μικρές κόγχες του νάρθηκα. Στον δεξιό τοίχο της διόδου από τον νάρθηκα στον κυρίως ναό εικονίζεται ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, επιβεβαιώνοντας τη σχέση της μονής με το κίνημα του Ησυχασμού. Οι τοιχογραφίες του νότιου παρεκκλησίου που είναι αφιερωμένο στους αποστόλους Πέτρο και Παύλο δεν διακρίνονται λόγω της κάπνας που επικάθησε.
Το ξυλόγλυπτο τέμπλο αντικατέστησε το παλαιότερο μαρμάρινο του ναού και χρονολογείται πιθανώς στον 17ο αιώνα, αλλά ορισμένα τμήματά του, όπως τα θωράκια είναι του 19ου αιώνα.
Στη μονή υπάρχει επίσης σκευοφυλάκειο, όπου φυλάσσονται πολλά από τα κειμήλια της ιστορίας της, κυρίως εικόνες και λειτουργικά σκεύη από τον 12ο μέχρι και τον 19ο αιώνα.
Ωράριο λειτουργίας: Χειμώνα κάθε μέρα 8:00 – 15:00, Καλοκαίρι κάθε μέρα 8:00 – 19:00
