Κτισμένος τον 5ο αιώνα ως Καθολικό της Μονής του Σωτήρος Χριστού του Λατόμου, ο ιερός αυτός ναός βρίσκεται στην Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης, κοντά στη Μονή Βλατάδων. Η μονή Λατόμου χαρακτηρίζεται ως ένα από τα σημαντικότερα μνημεία, λόγω του μοναδικού παλαιοχριστιανικού ψηφιδωτού διάκοσμου και των βυζαντινών τοιχογραφιών που κοσμούν τον ναό.
Με την άλωση της Θεσσαλονίκης, το 1430, μετατράπηκε σε τζαμί και στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν επανήλθε στη χριστιανική λατρεία, του αποδόθηκε επίσης η ονομασία Όσιος Δαβίδ, για να τιμηθεί ο σημαντικός ασκητής άγιος της Θεσσαλονίκης. Η προσωνυμία του «Λατόμου» οφείλεται στα λατομεία που υπήρχαν στην περιοχή.
Για το μνημείο υπάρχει αγιολογική μαρτυρία στο κείμενο του μοναχού Ιγνατίου του 9ου αιώνα, η Διήγηση, η οποία παραδίδει ότι το μνημείο χτίστηκε από την Θεοδώρα, την κόρη του αυτοκράτορα Μαξιμιανού, διώκτη των χριστιανών. Η Θεοδώρα ασπάστηκε κρυφά τον χριστιανισμό και ζήτησε από τον πατέρα της να της κτίσει μια οικία με λουτρό. Η ίδια όμως αντί για λουτρό έχτισε ναό. Την κόγχη του ναού τη διακόσμησε με ψηφιδωτό, το οποίο κάλυψε με δέρμα βοδιού και σοβά, για να μην προδοθεί. Το ψηφιδωτό αποκαλύφθηκε με θαυμαστό τρόπο στον μοναχό Σενούφιο μετά την εικονομαχία, όταν στη διάρκεια ενός σεισμού κατέπεσε το κονίαμα και το δέρμα.
Αρχικά ο ναός ήταν ένα τετράγωνο κτίσμα με αψίδα στην ανατολική πλευρά, χωρισμένος σε τέσσερα διαμερίσματα που έδιναν στην κάτοψη του κυρίως ναού τη μορφή σταυρού (αρχιτ. σταυρόσχημος εγγεγραμμένος σε τετράγωνο). Σήμερα δε σώζεται το δυτικό τμήμα του μνημείου.
Στα δείγματα της παλαιοχριστιανικής τέχνης ανήκει το ψηφιδωτό της κόγχης του Ιερού, που αποτελεί μοναδικό στα παγκόσμια χρονικά ψηφιδωτό. Απεικονίζεται το όραμα του προφήτη Ιεζεκιήλ με αγένειο τον Χριστό, περιβαλλόμενο από ουράνιες δυνάμεις και προφήτες. υπέροχο ψηφιδωτό αποκαλύφθηκε στα χρόνια του αυτοκράτορα Λέοντος του Αρμενίου (813 – 820) κατά τη διάρκεια ενός σεισμού. Κατά τη διάρκεια της εικονομαχίας το ψηφιδωτό καλύφθηκε με δέρμα βοδιού και κονίαμα.
Στο ψηφιδωτό αναπαρίσταται το «όραμα του Ιεζεκιήλ» και χρονολογείται στα τέλη του 5ου αιώνα, περίοδος που χτίστηκε ο ναός. Απεικονίζει τον Χριστό σε εφηβική ηλικία, αγένειο, να κάθεται πάνω σε πολύχρωμο ουράνιο τόξο και να κρατάει στο αριστερό του χέρι ανοιχτό λητάριο. Κάτω από τα πόδια του κυλούν οι 4 ποταμοί του παραδείσου, Φισών, Γεών, Τίγρης και Ευφράτης. Γύρω του συμβολίζονται οι τέσσερις ευαγγελιστές, ο Ματθαίος ως άνθρωπος, ο Μάρκος ως λέοντας, ο Λουκάς ως βόδι και ο Ιωάννης ως αετός. Αριστερά του εικονίζεται ο Ιεζεκιήλ και δεξιά ο Αββακούμ, με το ψηφιδωτό να χαρακτηρίζεται από έντονους χρωματικούς τόνους, χαρακτηριστικό της παλαιοχριστιανικής ψηφιδογραφίας.
Σημαντικές είναι οι εξαιρετικής ποιότητας τοιχογραφίες στη νότια καμάρα, οι οποίες χρονολογούνται στα τέλη του 12ου αιώνα. Από αυτές σώζονται ακέραιες η Γέννηση και η Βάπτιση του Χριστού. Στον ανατολικό τοίχο της βόρειας καμάρας σώζονται τμήματα τοιχογραφιών των αρχών του 14ου αιώνα.
